Янзагы

Оргодол. Бадам өндөр хар халиун морио барьж өдөр модонд уян шөнө нь өвс хазуулан шавхрааж сойлоо. Өвлийн дунд сарын хорьдоор, " Өвөл нүүгээд холдчихоос нь өмнө аавындаа очиж гурав хононо" гэж хэлээд өглөөний нар урган мандах уул тийш морин жолоог залж зүгээ гаргав. Оргож явааг нь мэдсэн хүн байсангүй. Бадам Бошгот, Бургалдайн өртөөгөөр гол баримжаа хийж ергүүллээ. Оргож яваа болохоор гол замаар оролгүй дөлж хүнтэй таарахгүйг хичээнэ. Хоёр хоног хаа хүрэхийг мэдэх боловч хаагу ур явахыг хүлэг мориндоо даатгасаар Ховд голын захад ирж их усыг бярвааж хэмээх онгоцоор гарахад толгойн эргэж нүд эрээлжлээд аймаар байжээ. Онгоцны өртөөнөөс морь хөлслөн авч давхисаар Ховдын Сайдын яаманд дээр яваад очив. Зун Догсомтой хамт Улаангомд ирэхэд нь зүс үзсэн Магсаржав гэдэг сайдтай уулзаж учраа хэлбэл, би мэднэ мэднэ гэлээ. Хуучин танил нэг нутгийн улс тул энэ хүнд Догсом захиад явжээ. Тэр газраас энэ газар хүртэл ингэж явах ч гэж дээ хэмээн үр хүүхэдтэй өр нимгэн сайд өгүүлээд дотоодыг х...

Түүхэн зураг. Чамайг зураг авч чаддаг гэсэн. Бид гурвын зургыг нэг татаатахгүй юу, Жинжий Бадмаа хэмээн Чойбалсан хэллээ. Учир нь би зурагчин болчихсон байсан. Тэр үед одоогийн нэгдүгээр арван жилийн сургуулийн ард нэгэн хятад гуанзны доод талд гэрэл зургийн газар байлаа. Хүмүүс, патиар татуулна гэж ирэхэд өндөр хөл дээр зоосон хар нөмрөгтэй аппаратаар  зураг авна. Удирдагч нарын зургийг герман хэмээх Гомбожав авдаг байлаа. Нарийн хурган дотортой, торгон дээл өмссөн гурван хүний дунд угалжтай монгол гутал жийсэн бор дээлтэй мухар толгойтой махлаг зузаан эр суусан нь миний нөхөр Дансранбилэгийн Догсом, Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн дарга байхдаа 1936 онд татаж билээ гэж Бадам гуай дурсан ярьсан байдаг. Тэгэхээр бичигч миний бие энэ зураг болов уу гэж бодож байна.

                             Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав.Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав.Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ.Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай,зэвсэг ,хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас  хоёр  нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны су...